Monument (Foto: A. Heijink).
Het Twentolplein in Deventer. Een uur voor de bevrijding is hier een groep verzetslieden vermoord door de Duitse bezetter. Jaren geleden heb ik over deze trieste gebeurtenis al geblogd. In het Historisch Tijdschrift Overijssel MijnStadMijnDorp wordt een artikel gewijd dit drama. We vieren dat we al 75 jaar lang in Vrijheid leven. Reden genoeg om er weer een stuk aan te wijden. Op de plek van de executie staat een stenen muurtje met zeven namen. Bovenaan prijkt een vrouwennaam. Cornelia. Wie was deze vrouw? De onderste afbeelding (in het klein) kan als schokkend worden ervaren (wees gewaarschuwd).
Gezellig gezin
Cornelia (Corrie) Bosch werd geboren in Deventer op 2 augustus 1925. Haar vader, Johannes Bosch was stukadoor en haar moeder, Geeske Hoekstra dienstbode. Een naar verluidt gezellig gezin, waar werd gelachen en lol gemaakt. Cornelia had zeven zussen en twee broers. Zij stond bekend als speels, ontspannen en vrolijk. Ze hield van uitgaan en was geliefd en legde makkelijk contacten. Het gezin woonde in de Tibbensteeg in Deventer. Wie goed kijkt moet daar een stuikelsteen voor haar ouderlijk huis zien liggen. Er is niet veel bekend over haar leven, dat nog geen twintig jaar duurde.
Corrie ging aan de slag als laboratoriumassistente. Waar ze ook werkte toen de oorlog uitbrak. Hoe ze in aanraking kwam met het verzet is niet bekend (misschien wel door contacten uit het Deventer uitgaansleven). In ieder geval raakte ze betrokken bij verzetsactiviteiten van een groep studenten van de Koloniale Landbouwschool, waar men over het algemeen zeer kritisch tegenover het Duitse bewind stond. Een van die verzetsgroepen, een knokploeg (KP) fungeerde als bewakingsgroep onder leiding van kolonel G.D.E.J. Hotz. De meeste KP-leden hadden geen militaire ervaring en geen kennis van explosieven. Hoe de ploeg precies georganiseerd was, weten we niet. Verzetsactiviteiten hing je uiteraard niet aan de grote klok. Overigens wist ‘iedereen’ wel dat Corrie in het verzet zat. Als zij ineens onder Sperrzeit tóch weg moest, vroeg niemand iets. Vragen was problemen dragen.
Koerierster
Advertentie van KP-genoten (Delpher.nl uit: Het Parool 16 april 1945)
Zoals zoveel heldinnen was Corrie koerierster en vervoerde zij valse bonkaarten, persoonsbewijzen en distributiestamkaarten. Levensgevaarlijk werk. Duitse patrouilles lagen overal op de loer. In de bars en cafés maakte Corrie, vrolijk als ze was, een praatje met Duitse soldaten, waarbij ze informatie ontfutselde, om die door te spelen aan het verzet. Op een gegeven moment werd Corrie verliefd op een van de studenten uit de KP, Joost (Jos) Wanders Westland van Baalen. Ze kregen een relatie. Op 28 maart 1945 traden zij in het huwelijk. Over het waarom doen twee verhalen de ronde. Mochten zij bij een opdracht de dood vinden, dan waren zij in ieder geval voor eeuwig verbonden. Een ander verhaal lijkt logischer. Corrie zou zwanger zijn. Reden om te trouwen. Op de website van het Gilde in Deventer zijn foto’s te zien van het huwelijk. Het is maart ’45. Tijd van schaarste en gebrek. Wie maakte die foto’s? Wie zijn die mensen? Volgens overleveringen waren de familie van Corrie, docenten van de Tropische Landbouwschool en leden van de KP aanwezig.
Bewaking van de IJsselbrug
De oorlog woedde en de Canadezen waren bezig met hun opmars. Dat ging niet zonder slag of stoot, want de Duitse Wehrmacht bood fanatiek weerstand. Een KP-ondercommandant gaf aan Jos opdracht om zich met vijf leden van de KP-ploeg te verschansen in de Twentol smeeroliefabriek. De fabriek was verlaten, maar stond nog vol brandbare olievaten. In afwachting van de Canadese troepen moest dit licht bewapende ploegje landbouwers en planters, zonder ervaring met explosieven, de brug over de IJssel bewaken. De terreinbeheerder had hen uit vaderlandsliefde de sleutel gegeven. De brug mocht niet vernietigd worden door de Duitsers, omdat dit de Canadese opmars naar het westen zou frustreren. Dat de Canadese tanks oprukten naar het noorden, konden ze niet weten.
De plek is wellicht strategisch gekozen, maar ogenschijnlijk niet verstandig. Eén vonkje en de smeerolievaten vatten vlam. Waarom werden ze niet geïnstalleerd in de houthandel naast de oliefabriek? De ploeg was licht bewapend. Waarom koos Hotz deze KP? Zij hadden geen ervaring met explosieven. Vermoedelijk hadden de Duitsers onder de pijlers van de brug explosieven geplaatst om als het nodig was de brug op te blazen. In het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland (KNAW-Huygensinstituut.nl) staat dat aanvankelijk dat koerierster Corry Bastiaan de groep van proviand zou voorzien, maar Corrie van Baalen-Bosch mocht haar plaats innemen, zodat zij dichtbij haar man kon zijn.
In de val
Het is 9 april. Corrie voegt zich met proviand bij de vijf KP’ers. Even later komt er nog versterking van twee leden. Zo goed en zo kwaad als het gaat installeren de acht verzetslieden zich tussen de vaten olie. Al hadden ze wat willen uitrichten, ze maken geen schijn van kans. De volgende ochtend klinkt een daverende knal. De Duitsers hebben de brug opgeblazen. Ze zitten als ratten in de val. De fabriek – afgesloten van de binnenstad – is middenin de vuurlinie komen te liggen. Het Canadese granaatvuur komt steeds dichterbij.
Herdenking tussen 1955-1965 (foto D.W.Nijland – Collectie Stadsarchief Deventer nummer 1524_1787)
De verzetsploeg blijft op hun post. Ze kunnen niet anders. Niemand kan hen bereiken. Er zijn meerdere ooggetuigenverslagen overgeleverd. Om het terrein te bewaken lopen de mannen van de KP om de beurt een bewakingsronde. Als een van hen, Gerard Verhoeven (een naam die ontbreekt op het monument) per ongeluk een Duitse korporaal tegen het lijf loopt komt het tot een gevecht. Gerard neemt hem gevangen. De Duitser smeekt om zijn leven. Zonder overleg met de rest laat Gerard hem lopen. De Duitser zweert te zwijgen. Enige ogenblikken later verschijnt een Duitse patrouille. Gerard kan niet meer terug en ontsnapt door in de IJssel te springen.
Een iets andere versie vertelt dat de verzetshelden een Duitse soldaat overmeesterden waarbij hij gewond raakte aan zijn been. De ploeg liet hem vrij met de belofte dat hij hen niet zou verraden. Een paar minuten later dondert een Duitse patrouille met stampende laarzen het Twentolterrein op. Het is ook mogelijk dat de patrouille toevallig op de KP stuit.
Schietende Duitsers. Bij het vuurgevecht vinden twee KP’ers de dood. Er breekt brand uit. Olievaten vatten vlam. Gerard ontsnapt onder dekking van de dikke rook. In een mum van tijd is de fabriek een ziedende vlammenzee. Het vuurgevecht met vijf of zes KP’ers en een grote goedgetrainde Duitse patrouillemacht is gaande. In het centrum van Deventer wapperen her en der al vlaggen. De vijf KP’ers Corry, haar man Jos, Jaap Bennebroek, Harry Engels en Marinus Woertman vechten moedig maar worden overmeesterd. Derk Bruggeman en Jan van Gennep Luhrs zijn in het vuurgevecht omgekomen. Brandende lichamen tussen vlammende olievaten.
Onder schot
Dinsdag 10 april 1945. ‘Hände hoh!’ blaft iemand. In een rij opgesteld lopen de slachtoffers de lange Meester H.F. de Boerlaan af. Bij de Snippelingsdijk, ter hoogte van het speeltuintje (er staat nu nieuwbouw) houden ze halt. In een provisorisch opgetuigde Kommandantur klinkt kort ‘abknallen’.
De officier, volgens ooggetuigen een lange man met krullend haar, formeerde een executiepeloton. Eén soldaat (zijn naam was Ernst Gräwe en staat op een bord naast de tegelplaquette) weigerde, zo vertellen getuigen, die angstig achter de ramen slechts machteloos konden toekijken. ‘Ich erschiesse keine Frauen!!!’, zou de soldaat geroepen hebben. De officier blikte of bloosde niet, pakte zijn wapen en schoot zonder aarzelen zijn ondergeschikte dood. Het was bekend dat de Canadezen geen oorlogsmisdadigers berechtten. Zou dat zijn wrede handelen beïnvloed hebben? De andere soldaten voerden het bevel uit. Verteld wordt dat Corrie als eerste viel. Kogels knalden in haar rechter slaap. Ze klapte dubbel. Bloed. Gelijk hierna vielen de anderen. Dood. Harry bewoog nog, de Duitsers namen niet eens de moeite de gestorven helden te begraven. Snel trokken ze verder.
Kisten met de overledenen in de Grote Kerk in Deventer, waarschijnlijk is de achtste kist (waar de man bij staat) de kist waarin Corry ligt. (Foto W. van der Poll (1945) collectie Anefo – Nationaal Archief)
Laten we zeggen vijftien minuten later. Deventer is bevrijd. Geeske Bosch-Hoekstra weet het nog niet. Als haar wordt verteld dat haar dochter is geëxecuteerd, slaat bij haar de uitgelaten stemming om. Rouw. Verdriet. Bij de Snippelingsdijk snellen – het is veilig – omstanders meteen toe. Harry is inmiddels bezweken in het ziekenhuis. De stoffelijke overschotten van de verzetshelden worden opgehaald. Er worden vijf kisten gemaakt. De bebloede kleding van Corrie is aan haar moeder overhandigd. De twee anderen, Jan en Derk worden pas een week later gevonden. Zeven jonge mensen nog geen uur voor de bevrijding van Deventer gedood. Met veel ceremonieel zijn ze als ware verzetshelden begraven.
Veel vrouwen werkten als koerierster. Cornelia rolde er beetje bij beetje in en raakte er vanwege de liefde meer en meer bij betrokken. Ze leek niet te twijfelen toen ze bij haar man wilde zijn en de koerierbeurt van haar naamgenote overnam. Onbesuisd? Er is moed en durf voor nodig. En liefde.
‘Mijn moeder had een klein sigarendoosje in haar nachtkastje, […] en daarin zaten haar meest persoonlijke dingen. […] Ik trof een lokje haar en een gebruikt lippenstiftje [aan] van haar zus’. ‘Zij heeft haar leven gelaten voor haar idealen’, * zei een geïnterviewde neef. Zijn moeder, de zus van Corrie, koesterde haar haar leven lang. Laten wij dat ook maar doen. Corrie gaf haar leven uit vaderlandsliefde, voor vrede en voor vrijheid. Onze vrijheid.
Corry opgebaard (Foto: W. van der Poll (1945) collectie Anefo, Nationaal Archief)
Jou en je man. Ik ken je beiden niet
Maar jouw portret, het masker van je sterven
Vertelt ’n boekdeel over jou en hem –
O, mocht jong Holland jullie erf’nis erven**
**Gedicht van Han van Erde Dubois, geplukt van Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, die het weer citeerde van Gelder ‘Heldin voor een dag’.
*Citaat uitgeschreven uit het interview Verstilde verhalen #4 Het raadsel van Twentol in Deventer.
Bronnen:
Walraven, M. en I. Albertsboer, E. Walraven Het raadsel van Twentol in Deventer Uit de serie: Verstilde verhalen van Radio 1 en Omroep MAX <www.nporadio1.nl> #4 het raadsel van Twentol in Deventer
Baalen, C. van en D. de Mildt Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland <http.resources.huygens.knaw> lemmata BoschCornelia, project van Huygens ING en OGC (UU) 11/01/2018
Gilde Deventer, beeldarchief https://www.beeldarchiefgildedeventer.nl/Deventer-in-de-Tweede-Wereldoorlog/Bevrijding-10-april-1945/Twentol/Twentol/i-FbpTPfs/A
Nationaal Archief Inventaris van de archieven van de Ordedienst en de Binnenlandse Strijdkrachten, en Afwikkelingsbureau, 1941-1946, http://www.gahetna.nl/archievenoverzicht/pdf/NL-HaNA_2.13.137.ead.pdf
Smit, E Het Twentoldrama <www.historien.nl> (2008) (Deze site is tijdelijk in bewerking).
De twee foto’s in kleur zijn ingekleurd door PieceOfJace, en voor dit blog geheel belangeloos ter beschikking gesteld door de hoofdredacteur van Mijn Stad Mijn Dorp – Historisch Tijdschrijft Overijssel, waarvoor mijn hartelijke dank.
Op avontuur met geschiedenis 
Ik heb dit met veel aandacht bekeken Onze opa is hier ook bij betrokken geweest graag een reactie na
Beste lezer,
Hartelijk dank voor uw bericht, dat me erg nieuwsgierig maakt. Weet u in hoeverre uw opa erbij betrokken was?
Hartelijke groeten,
Ester.